حقایق معماری برج میلاد

توضیحات طراح و معمار برج میلاد درباره طرح خودش

کسی که برج میلاد را به این شکل طراحی کرده محمدرضا حافظی نام دارد که متولد ۱۳۱۰ در بروجرد است. وی  در سال ۱۳۴۰ در مقطع کارشناسی ارشد رشته معماری از دانشگاه شهید بهشتی فارغ التحصیل شد و دکترای مدیریتش را در آلمان به پایان رساند. او به عنوان رئیس انجمن خیرین مدرسه ساز کشور، عضو کمیسیون ملی یونسکو و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس فعالیت می‌کند. 

آغاز ماجرای طراحی برج میلاد

ماجرای طراحی برج میلاد برای او در سال 1371 آغاز شد که در روزنامه ها اعلام کردند به دنبال ثبت نماد جدیدی برای شهر تهران با ارتفاع 200 متر هستند. او ماجرای ایده‌اش برای این برج را این‌گونه تعریف کرده است:

من و مجموعه‌ای از دوستان که  قبلا کارهای بتنی سنگین انجام داده بودند، پیشنهاد کردیم که یک پروژه قدیمی که در تهران مطرح بوده است را پیگیری کنند که سه باری مطرح شده ولی هر بار توسط شهرداری تهران رها شده بود. برج مخابراتی تلویزیونی شهر تهران که در طرح جامع تپه‌های عباس آباد در قبل از انقلاب مکان‌یابی شده بود، به عنوان نمادی در آن پروژه محسوب می‌شد و عملکرد تلویزیونی هم برایش در نظر گرفته بودند.

نیاز به وجود دکل

تا سال 1371 در تهران بلندترین دکل پخش تلویزیونی دکل 90 متری جام جم بود و در همان سال‌ها شبکه خیابان گاندی صاحب یک دکل 120 متری شد که می‌توانست سرآغازی برای ایجاد دکل‌های بلندتر باشد. حافظی داستان این دکل را این‌گونه روایت می‌کند:

تا آنجا که من می‌دانم این دکل وارداتی بود که خیلی تعجب‌آور هم هست که چطور این اتفاق افتاد درحالی که صنایع کشور خودمان هم می‌توانستنند چنین کاری را انجام دهند ولی خب شاید هنوز برای این کار بسیج نشده بودند. البته در سال 71 می‌دانستیم که تهران شهر رو به رشدی است و شبکه‌های تلویزیونی محدود به یک یا دو تا بودند ولی خوب قطعا با سرعتی که پردازش اطلاعات الکترونیکی داشت ما به زودی نیازمند این برج می‌شدیم.

پیدا کردن محل احداث و آغاز طراحی

پیش‌بینی این نیاز باعث شد تا در سال 71 توجیه پروژه صورت گیرد و پیدا کردن مکان این پروژه مورد بحث واقع شود؛ مکانی مناسب از نظر دید شهری، پوشش‌های تلویزیونی مخابراتی، مسائل مهندسی و آب‌وهوایی. دکتر حافظی ادامه کار را این‌گونه تشریح می‌کند:

کاری که انجام شد این بود که گروه مفصلی را تشکیل دادیم تا آنجایی که به یاد دارم تقریبا 8 دیسیپلین رسمی را داشتیم که این پروژه را از چندین زاویه مختلف مطالعه و مکان‌یابی کنند و ارتفاعش را تعیین و بررسی کنند که چه فعالیت‌های فیزیکی قرار است در اطراف این برج اتفاق بیافتد؛ یعنی این برج نیازمند برنامه‌ریزی کاربری هم بود. ما باید بررسی می‌کردیم که کجای شهر مناسب‌تر است و چه فعالیتی را می‌توانیم در کنارش داشته باشیم.

تپه‌های کوی نصر بعد از مدتی به عنوان بهترین نقطه انتخاب شدند. در قدم بعدی برنامه‌ریزی فیزیکی در اواخر سال 79 تحویل شهرداری و تصویب شد. این برنامه‌ریزی شامل یک هتل بزرگ برای رویدادهای همایشی و یک مجموعه فرهنگی بسیار بزرگ با سالن‌های موسیقی، نمایش، سینما و یک موزه مختص دوران جنگ و شهدا بود. طراح برج میلاد در مورد بازدهی اقتصادی برج نیز چنین توضیح می‌دهد:

چون پروژه از لحاظ اقتصادی با دید شهردار وقت تهران این طور بود که از سرمایه‌های شهر هزینه‌ای در نظر گرفته نشود ما باید یک پروژه تعریف می‌کردیم طوری که چارچوب‌های اقتصادی داشته باشد و خودش خودگردان باشد و یا سرمایه‌گذاری که شهرداری به عهده می‌گیرد بعد از مدتی قابل برگشت باشد. در کل یک مجموعه تجاری که فضای مفید 15000 متر داشته باشد، با یک مطالعات اقتصادی پیش‌بینی شد و تخمین هزینه‌های ساخت این برج را متعادل کرد.

الهام از گنبد و عناصر ایرانی 

در نهایت برج میلاد ساختمان بلند شهر شد. بیشتر معماری برج میلاد از معماری ایرانی الهام گرفته شد؛ به عنوان مثال آنچه که ایرانی‌ها در آن سرآمدند گنبد زدن است و نمونه بی‌نظیر آن را می‌توان گنبد سلطانیه دانست که یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای تاریخ مهندسی بشر است. برج میلاد هم از این عنصر بی‌نصیب نمانده و طراح اصرار داشته که چنین چیزی را در آن بگنجاند. بهتر است چگونگی الهام گرفتن این سازه از گنبد ایرانی را از زبان طراحش بیان کنیم:

اگر بخواهیم گنبدی را به صورت دایره طراحی کنیم در ابتدا به صورت هشت‌ضلعی و بعد شانزده و سی و دو ضلعی و همین طور ادامه پیدا می‌کند تا شکل گنبد حاصل شود که حد فاصل بین این ضلع‌ها نیز مقرنس‌ها و شاهکارهای ایرانی به وجود می‌آید. ما گنبد باغ دولت آباد یزد را که یکی از ساده‌ترین این فرم‌ها بود به عنوان پایه الهام خودمان در نظر گرفتیم آن هم به این دلیل که این سازه بر اساس انتقال خطوط نیرو ساخته شده است. تزیینات وابسته به معماری این گنبد پیچیدگی‌هایی که در تمام گنبدهای دیگر دیده می‌شود را ندارد و خیلی ساده و در عین حال بسیار خوش‌ترکیب و خوش‌تناسب است. این سازه از یک مقطع هشت‌ضلعی شکل شروع شده و در انتها به گنبد می‌رسد. این ایده‌ای بود که ما آن را به روز کردیم و به پیاده‌سازی آن در برج میلاد پرداختیم.

به دلیل همین طراحی هوشمندانه است که بسیاری برج میلاد را دارای روحیه شرقی - ایرانی و در عین حال مدرن و به روز می‌دانند و حتی کسانی که از خارج به این برج نگاه می‌کنند ظاهر ایرانی آن را تشخیص می‌دهند. البته طراح در مورد اینکه چرا سعی نکرده طرحی شبیه‌تر و قابل تشخیص‌تر از گنبد داشته باشد می‌گوید:

شاید ما ایرانی ها به این دلیل که نسبت به این فرم‌ها عادت داشته باشیم خیلی قادر به تشخیص این موضوع نباشیم و البته تشخیص اینکه این سازه راس یک گنبد است به تفسیرهای معماری ما مربوط می‌شود. ما یک چیزی به نام ریخت داریم و چیز دیگری به نام مفهوم، یک اثر خوب هنری باید هر دو را داشته باشد. برج میلاد سعی کرده است که ریخت خودش را در تداوم ریخت‌های بدست آمده در معماری ایرانی قرار دهد و یا می‌توان گفت که حداقل ما این طور فکر کردیم حالا اینکه توانستیم این مفهوم را به دیگران القا کنیم یا نه را نمی‌دانم. تکرار اصلا کار خوبی نیست؛ به طور مثال شما اگر بتوانید مسجدی به زیبایی مسجد شیخ لطف الله بسازید تازه به 450 سال قبل رسیدید که این هیچ هنری نیست. باید آن مفهوم را ادامه دهید و در این مسیر به دستاورد گذشته هم چیزی اضافه کنید که تصور ما در مورد برج میلاد هم همین است .

عناصری که در این برج به کار رفته‌اند نیز در نوع خود منحصربه‌فردند و طراح آن‌ها را این‌گونه توضیح می‌دهد:

پلان هشت‌ضلعی پایه برج منحصربه‌فرد است چرا که اکثر برج‌های دنیا شفت‌های گرد دارند به غیر از چند نمونه خیلی کم همچون یک برج در تورنتو به نام سی ان تاور که پلان سه پره دارد. در برج میلاد یک هشت‌ضلعی درونی و یک هشت‌ضلعی بیرونی ایجاد کردیم که در یک نقطه به هم می‌رسند و سازه راس روی آن قرار می‌گیرد خطوط روی نما همان خطوطی‌اند که در گنبدهای خود ما دیده می‌شوند که البته یک مقدار هم در اجرا زمخت شکل گرفته و چندان هم اجرای موفقی نداشته‌اند. این خطوط در گنبدها به صورت مقرنس‌کاری و در برج میلاد شکل ساده‌تری دارند. در پایه ساختمان هم مقرنس‌ها را مجدد تکرار کردیم و این فرم کلی برج میلاد است.

فاز دوم پروژه برج میلاد

از زمانی که زمزمه ساخت برج میلاد به گوش رسید، آنچه در تصور مسئولان وجود داشت به وجود همین برج ختم نمی‌شد و قرار بر این بود که این مکان علاوه بر برج و یادمان شهری، مجموعه‌ای از خدمات شهری متمرکز و ویژه‌ را نیز در خود داشته باشد.

در واقع آنچه که در سال ۸۷ به بهره‌برداری رسید تنها فاز اول برج میلاد بود که شامل برج، مرکز همایش‌ها و تاسیسات زیربنایی می شد. از همان زمان زمزمه فاز 2 نیز شنیده شد و احداث یک هتل، یک مرکز تجاری و یک مرکز اداری نیز در دستور کار قرار گرفت. بر اساس مصوبه شورای شهر در آن سال، مقرر شد فاز ۲ به‌ صورت سرمایه‌گذاری مشترک اجرا شود. در اولین مطالعات برای فاز دوم توسعه برج میلاد احداث یک ساختمان ۲۹ طبقه در قالب هتل پنج ستاره در کنار برج میلاد مورد بحث قرار گرفت.

برگزاری مسابقه بین المللی و طرح جنجالی زاها حدید

بر این اساس در سال 2012 مسابقه‌ای بین‌المللی برای طراحی فاز دوم برج میلاد برگزار و از طراحان خواسته شد تا برنامه توسعه‌ای شامل هتل و ساختمان اداری و تجاری برای فاز دوم برج میلاد را طراحی کنند. قرار بر این شد که در فاز 2، مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و فضای باز در نظر گرفته شود و مرکز تجارت جهانی، هتل، مراکز اداری و غیره در آن جای گیرد. بر اساس گزارش روزنامه ایران، از میان 130 شرکت داخلی و خارجی که پیشنهادات خود را ارائه کردند، تنها 31 طرح شرایط لازم برای شرکت در این مسابقه را به دست آوردند.

گروه معماری زاها حدید، معمار شناخته شده عراقی- بریتانیایی، در کنار دیگر طراحان در این مسابقه شرکت کرد و رتبه نخست را در این رقابت به دست آورد. مهندسان مشاور معماری و شهرسازی عرصه و شرکت مهندسان مشاور پکن چین نیز در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفتند.

پروژه زاها حدید شامل یک مرکز تجارت جهانی با وسعت 120000 متر مربع بود و برج‌های دوقلو با کاربری هتل پنج ستاره و یک مجتمع تجاری 63000 مترمربعی را در خود داشت. از دیگر بخش‌های این پروژه یک پارکینگ برای 5000 اتومبیل بود که بیش از 170000 متر مربع وسعت برای آن در نظر گرفته شده بود.

ایده زاها حدید سازه‌ای شبیه به دو گل نیلوفر را شامل می‌شد که یکی بسته و یکی اندکی باز شده بود. گلبرگ‌های باز شده روی زمین، بخشی از ساختمان را تشکیل می‌دادند و دو برج ۵۵ طبقه مراکز تجاری و تفریحی در آن‌ها جای می‌گرفت.

دو برج بسیار شبیه به هم به نظر می‌رسیدند؛ اما یکی ده‌وجهی و دیگری پنج‌وجهی طراحی شده بود. از بالا، یک برج شبیه نیلوفری به نظر می‌رسید که سه گلبرگش باز شده است. بر اساس ایده زاها حدید، این دو برج در شمال برج میلاد و کنار بزرگراه همت ساخته می‌شدند.

آغاز ساخت میلاد 2

پس از اعلام برنده، قرار بر این شد که طرح اجرایی شود. همه چیز بر اساس یک بروشور ساده طرح‌ریزی شد؛ بروشوری که شکل و شمایل سه سازه جدید در اطراف برج میلاد را نشان می‌داد. پیمانکار پروژه، شرکت مهرآفرین، عملیات حفاری را برای آماده‌سازی زمین و ساخت‌وساز آغاز کرد. بهار سال ۹۲ بود که اعضای شورای شهر نسبت به گودبرداری اطراف برج میلاد معترض شدند و آن را برای استحکام برج میلاد و اتوبان همت مضر دانستند. پیمانکار برای اطمینان این افراد ضمانتی به آن‌ها سپرد که این ساخت‌وساز آسیبی به همراه نخواهد داشت. در ادامه کارشناسان به استناد همان بروشور اولیه، ارتفاع هتل پیشنهاد شده در این طرح را زیاد دانستند و گفتند که این ساختمان باعث مخدوش شدن دید برج میلاد می‌شود. ساختمان پیشنهادی ۵۵ طبقه از کف اتوبان و ۴۵ طبقه از سفره برج میلاد، کف برج، ارتفاع داشت و همین باعث نگرانی برخی از افراد شد. دیوارکشی و گودبرداری همچنان در حال انجام بود؛ اما اعتراض شورا روند آن را کند‌وکندتر کرد تا اینکه پروژه به طور کامل متوقف شد.

در فروردین ۱۳۹۵ و تنها چند روز پس از مرگ زاها حدید بود که رئیس کمیته عمران شورای شهر، آب پاکی را بر روی دست همه ریخت و اعلام کرد طرح زاها حدید کنار گذاشته شده‌ و طرح جدیدی در حال انتخاب است. 

مسوولان درباره میلاد 2 چه توضیحی دارند؟

مهدی چمران، عضو کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر، یکی از مخالفان سرسخت طرح میلاد ۲ بود و یک بار در این باره گفت:

طرحی که برای فاز دوم برج میلاد انتخاب شده است، مورد تایید شورای شهر تهران نبوده و نیست. مدتی قبل مسابقه بین‌المللی برای احداث فاز دوم برج میلاد برگزار شد این در حالی است که این موضوع بدون اطلاع شورای شهر بود. امیدواریم مجددا مسابقه‌ای در خصوص برگزیده شدن طرح فاز دوم برج میلاد برگزار شود.

 در اینجا باید اشاره‌ای هم به صحبت‌های رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی درباره تعیین تکلیف میلاد 2 داشته باشیم:

 گودبرداری به اتمام رسیده و مقاوم‌سازی جدارهای برج نیز در حال اتمام است. ما به طور حتم فاز 2 برج میلاد را خواهیم ساخت به دلیل آنکه بخشی از آن ساخت پارکینگی با 5 هزار ظرفیت است و از این گود می‌توان برای هرگونه ساخت‌وسازی استفاده کرد. 

در نهایت آنچه که از میلاد 2 نصیب شهروندان تهرانی و مسافران پایتخت شده، نشانه‌های گودبرداری است که ساخت فاز دوم را در هاله‌ای از ابهام قرار داده‌اند.